Qırışıq sahə

Qırışıq sahə (rus. складчатая область, ing. fold area) — əsasən geosinklinal sahələrin yerində əmələ gəlmiş mürəkkəb quruluşlu (adətən qırışıqlı qaymalı) və müxtəlif yaşlı (prote-rezoy, baykal, kaledon, hersin və s.) qırışıqlı dağlar. Qırışıq dağlıq ölkələrə uyğun gəlir və o cür də adlandırılır. (Məs: Altay-Sayan qırışıqlıq vilayəti və s.). Sin. qırışıqlıq sistem.

İntruzivləri

Geniş mənada qırışıqlıq vilayətlərinə xas olan və onların inkişaf mərhələlərində yaranan intruzivlərdir. Qırışıqlıq vilayətlərinin intruzivləri məkan etibarilə ensiz üzün qırışılıq zonalarında uzun oxları ilə uzununa, yaxud eninə plutonlar şəklində yerləşir. Tektonik şəraitdən asılı olaraq bu intruzivlər: 1) qırışıqlıqdan qabaq (protektonik); 2) qırışıqlıqla eyni vaxtda (sintektonik) və 3) qırışıqlıqdan sonra (postektonik) üç qrupa ayrılır, mineral və kimyəvi tərkiblərinə görə fərqlənir.

Maqmatizmi

Tərkibinə görə yüksək tektonik fəallıqla bağlı olub, intensivliyi qırışıqlıq vilayətlərin yaşından, tipindən və inkişaf mərhələrindən asılı olaraq dəyişir. Müxtəlif yaşlı qırışıqlıq vilayətlərinin maqmatizmi ümumi əlaməti geosinklinalın ilkin (çökəlmə) mərhələsində əsasi və ultraəsasi maqmatizmdən qırışıqlıq və qalxma mərhələsində turş, qırışıqlığın tamamlanması və yarıqların əmələ gəlməsi mərhələsində qarışıq (turş və əsasi) maqmatizmə doğru dəyişilməsidir. Kembriyəqədər qırışıqlıq vilayətlərin maqmatizmi cavan qırışıq vilayətlərinin maqmatizmindən kəskin fərqlənir. Arxey eonunun qırışıqlıq zonalarında əsası və ultraəsasi süxurlar (diabazlar, qabbroidlər, pikritlər, hiperbazitlər (çox vaxt metamorfizmləşmiş) və müxtəlif tərkibli və mənşəli qranitoidlər geniş yayılmışdır. Anatektitlər, miqmatitlər və metasomatik qranitlər üstünlük təşkil edirlər. Protezozoy qırışıqlıq vilayətlərində alloxton maqmatik qranitoidlərin rolu yüksəlir, bəzi vilayətlərdə iri, mürəkkəb quruluşlu anortozit massivləri, qranit-rapakivlər və qələvi qranitoid intruzivləri (nefelinli siyenitlər və b.) geniş yer tutur. Bəzən turş və əsasi tərkibli vulkanogen süxurlar rast gəlir. Paleozoy və nisbətən cavan yaşlı qırışıqlıq vilayətlərinin maqmatizmi daha mürrəkkəb və müxtəlifdir. Maqmatizmin inkişaf səciyyəsinə və süxurların tərkibinə görə bu yaşlı vilayətlərdə simatik (yaxud femik) və sialik tiplər ayrılır. Simatik maqmatizm əsasi və ultraəsasi süxurların (diabazlar, andezit-bazaltlar, qabbrolar, hiperbazitlər və b.) geniş yayılması ilə, sialik maqmatizm isə, əsasən, turş tərkibli vulkanogen süxurların, qranit batolitlərin və çat qranitoid intruzivlərinin inkişafı ilə səciyyələnir. Son illərdə, plitə tektonikası nəzəriyyəsi əsasında müxtəlif geodinamik şəraitlər müəyyənləşdirilmişdir və bu nəzəriyyəyə görə, qırışıqlıq zonaları adalar qövsu maqmatizmini təmsil edə bilər.

Mənbə

• Geologiya terminlərinin izahlı lüğəti. Bakı: Nafta-Press, 2006.